Rodzina Empusidae

Rodzina Empusidae reprezentowana jest przez zaledwie 51 gatunków, zamieszkujących Afrykę, Azję oraz kraje basenu Morza Śródziemnego. Owady te są wybitnie kserofilne, zamieszkują rejony o wyjatkowo gorącym i suchym klimacie - w rejonie występowania E. pennicornis od ponad dwudziestu lat nie padał deszcz. Przedstawiciele podrodziny Empusinae charakteryzują się filigranową budową ciała z silnie wydłużonym pronotum (przedpleczem) oraz długimi i stosunkowo cienkimi odnóżami, zarówno chwytnymi, jak i krocznymi. Takie proporcje ciała ograniczają niszę pokarmową tych modliszek do drobnych owadów latających.

Modliszki klasyfikowane do podrodziny Blepharodinae są z kolei bardziej masywne, a ich pronota są romboidalne (u B. mendica wyraźnie ząbkowane).

Ze względu na efektowny, często dziwaczny wygląd i możliwość chowu w grupach modliszki zaliczane do tej rodziny są bardzo ciekawe w hodowli.

Terrarium

Większość gatunków (poza podrośniętymi B. mendica) nadaje się znakomicie do hodowli w pojemnikach zbiorczych. Młode do 3-4 wylinki można trzymać w grupach 15-20 szt. w pojemnikach 20x20x30 cm (pod warunkiem zapewnienia obfitości pokarmu). Większe larwy i dorosłe w dowolnej niemal wielkości terrariach, nie niższych jednak niż 30 cm. Grupy 8-10 dorosłych osobników można trzymać w terrarium o wymiarach 60x60x90 cm (dł. x szer. x wys.).

Pokrywa terrarium powinna być ażurowa i najlepiej wykonać ją z gazy, zapewni ona dobrą wentylację i jednocześnie umożliwi modliszkom swobodne poruszanie się po suficie terrarium. Jako podłoże zastosować można piasek, lub mieszaninę piasku z torfem. Ponieważ większość gatunków pochodzi z okolic półpustynnych, porośniętych ostami i kolczastymi zaroślami - jako wystrój wyśmienicie nadają się suche źdźbła traw i osty. Urządzone nimi terrarium najlepiej odda naturalny biotop modliszek.

Modliszki z tej rodziny nie wymagają dużej wilgotności. Spryskiwanie i podlewanie terrarium jest niewskazane. Wiele gatunków pochodzi z rejonów, w których od kilkudziesięciu lat nie odnotowano opadów.

Wszystkie chyba bez wyjątku gatunki z tej rodziny zamieszkują rejony gorące, są wybitnie termofilne. Odpowiednią temperaturą jest więc 35-45°C w dzień i około 20-25°C w nocy, w cyklu12/12 h. Oprócz maty grzewczej podtrzymującej stale temperaturę wskazane jest zastosowanie dziennego ogrzewania punktowego, na przykład żarówki umieszczonej nad pokrywą terrarium. Obserwując aktywność owadów będziemy mogli wtedy optymalnie dostosować moc ogrzewania. 
W przypadku gatunków europejskich takich jak Empusa fasciata i E. pennata. Ważne jest zapewnienie diapauzy - 2-3 miesięcznego okresu zimowania. Wtedy temperaturę można obniżyć do kilkunastu stopni, jednocześnie ograniczając karmienie. Zimowaniu poddaje się osobniki na 2-3 wylinki przed dojrzałością .

Pokarm

Modliszki z tej rodziny wykształciły szereg przystosowań do odżywiania się pokarmem latającym. Dla młodych znakomicie nadają się muszki owocowe. Podrośnięte larwy oraz dorosłe można karmić muchami molami woskowymi i innymi motylami. Delikatna budowa ciała i stosunkowo słabe odnóża chwytne wykluczają raczej pokarm taki, jak świerszcze, szarańczaki czy też koniki polne, nawet podawane z pęsety.

Wzrost i długość życia

Młode wychodząc z kokonu przechodzą wylinkę, po niej określamy je jako stadium larwalne L1. Kolejną wylinkę przechodzą po około 10-12 dniach, a następne w odstępach kilkunastodniowych. W przechodzeniu kolejnych wylinek zauważyć można wyraźną regularność i z reguły osobniki opóźnione o kilka dni w stosunku do reszty szybko padają.
Młode opisywanych gatunków są stosunkowo duże (4-5 mm) i znakomicie radzą sobie ze zdobywaniem pokarmu takiego jak muszki owocowe.

Samce zawsze przechodzą o jedną wylinkę mniej niż samice, jako imago żyją nieco krócej (u E. guttula samce przechodzą 5, samice zaś 6 wylinek. Na ogół nie jest konieczne oddzielanie samców i przenoszenie ich w chłodniejsze miejsce w celu spowolnienia wzrostu.

Dymorfizm płciowy jest nieznaczny i przejawia się w subtelnych różnicach w kształcie skrzydeł, oraz odwłoka (tak, jak w przypadku innych modliszek odwłok samic jest pękaty, ma wrzecionowaty kształt, podczas gdy u samców jest bardziej smukły). U osobników dorosłych wyraźnie widać róznice w budowie czułków, u samców są one większe i mają grzebieniasty kształt (są bardzo podobne do czułków u ciem).

Samce mimo dobrze rozwiniętych skrzydeł latają dosyć słabo.

Dorosłe samce żyją z reguły około 2 miesięcy, podczas gdy samice potrafią żyć zdecydowanie dłużej, nawet do 5 -7 miesięcy.

Dojrzałość płciowa i rozmnażanie

Większość modliszek z opisywanych rodzajów osiąga dojrzałość płciową w ciągu 1-2 tygodni po wylince imaginalnej. Jeżeli trzymamy osobniki dorosłe w osobnych terrariach najłatwiej jest określić moment kiedy owady są gotowe do kopulacji, obserwując zachowanie samca. Jeśli terraria stoją blisko siebie samiec wyczuje wydzielane przez samicę feromony. Zacznie zachowywać się nerwowo, podfruwać, bezładnie wspinać w terrarium, jednocześnie bardzo intensywnie ruszając czułkami i wyginając odwłok.

Para Blepharopsis mendica przed kopulacją. Foto: Igor Siwanowicz

Do aktów kanibalizmu dochodzi niezwykle rzadko - jeżeli samica jest w miarę obficie nakarmiona, ryzyko jest minimalne.
Jeśli trzymamy modliszki pojemniku zbiorczym możemy wpuścić kilka samców do kilku samic. Jedyna wada jest to, że nie jesteśmy w stanie kontrolować momentu kopulacji, jej długości i dobierać par.
Obficie karmiona samica już po kilku dniach od kopulacji składa pierwszy z 8-15 kokonów.
Podłużne kokony zawierają przeciętnie od 15 do 40 jaj otoczonych bardzo cienką warstwą pianki. Zakończone antenką ooteki są z reguły kremowe lub żółtawe.

Niezapłodniona samica również składa kokony - niestety tylko nieliczne gatunki modliszek są zdolne do partenogenezy, w przypadku opisywanych tutaj modliszek z takich kokonów nic się nie wykluwa.

Inkubacja

Kokony inkubujemy w takich warunkach jakie panują w terrarium z owadami. Kokon można przenieść (razem z tym, na czym został złożony, albo delikatnie obciąć go żyletką) do osobnego pojemnika i umieścić około 10-15 cm nad podłożem, tak aby parę centymetrów pod nim znajdowała się gałązka lub liść. Można go delikatnie spryskiwać letnią wodą raz na kilka dni - nie jest to jednak konieczne. Ważna jest dobra wentylacja, która zapobiega wdaniu się pleśni. Po około 3-5 tygodniach wykluwają się młode, na ogół w jednym rzucie.

Po wylęgu młodych można nie rozdzielać. W odpowiedniej wielkości terrarium bez problemu mogą żyć modliszki różniące się wiekiem o 1-2 wylinki, w liczącej kilkanaście osobników grupie.

Opisy rodzajów

Rodzaj reprezentowany jedynie przez dwa podgatunki Blepharopsis mendica: B. mendica mendica (Fabricius, 1775) i B. mendica nuda (Giglio-Tos, 1917), rozprzestrzenione od Wysp Kanaryjskich przez Afrykę, Azję Mniejszą aż po Indie.

Samiec Blepharopsis mendica stadium subimago

W hodowlach spotykany na ogół podgatunek B. m. mendica. Modliszki wybitnie termofilne, duże (dorastają do 9 cm) i dosyć agresywne. Jedyny chyba gatunek z rodziny Empusidae, którego raczej nie zalecamy trzymać w pojemnikach zbiorczych. Dymorfizm płciowy jest stosunkowo niewielki. Samce mają nieco bardziej smukłą budowę ciała. 
Samice składają, w dość długich odstępach czasowych, do 5-6 kokonów, z których wykluwa się od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu młodych. Modliszki te radzą sobie z powodzeniem z dużym pokarmem takim jak świerszcze i szarańczaki.

Larwa Blepharopsis mendica Foto: Igor Siwanowicz

W naszej hodowli zarejestrowaliśmy pojedynczy przypadek partenogenezy - z niezapłodnionego kokonu wykłuła się jedna larwa, która przeżyła do 5 wylinki.

Empusa

Najbardziej liczny rodzaj z rodziny Empusidae reprezentowany aż przez 31 gatunków zamieszkujących dużą część Azji i praktycznie całą Afrykę. Jeden gatunek występuje na Jamajce i dwa w Europie.

Larwa Empusa pennata w środowisku naturalnym

W hodowlach bardzo często spotykane są modliszki należące do gatunków E. pennata (Thunberg, 1815) i E. fasciata(Brulle, 1832). Ponieważ są one dosyć popularne na południu Europy bardzo często trafiają do Polski jako pamiątka z wakacji. Granica obszaru występowania przebiega mniej więcej wzdłuż Półwyspu Apenińskiego - na wschód od niego (Grecja, Chorwacja, Bułgaria i dalej na wschód, aż po Indie) spotykana jest E. fasciata, na zachód zaś, oraz w północnej części (od Maroka po Libię) Afryki E. pennata. Obydwa gatunki są zbliżone wielkością (dorastają do 6-7 cm) i kształtem. Okazy odławiane w Europie wymagają zimowania na etapie 2-3 wylinek przed dojrzałością, co jest dość znacznym utrudnieniem w hodowli. Modliszki składają przeciętnie do 10 kokonów zawierających od 15 do 40 jajek. Inkubacja trwa około 3-4 tygodni. Stosunkowo mało kłopotliwe w hodowli są gatunki pochodzące z rejonów gorących, np. E. guttula () z Egiptu. Gatunek ten jest nieco większy od europejskich i nie wymaga ona diapauzy. Samica składa w kilkudniowych odstępach do 20 kokonów, z których po 3 tygodniowej inkubacji klują się młode w liczbie 10-25 szt. Modliszki te osiągają dojrzałość w ciągu 6-8 tygodni od wyklucia.

Gongylus

Rodzaj reprezentowany jest przez dwa gatunki, z których w hodowlach spotkany jest jedynie Gongylus gongylodes. Modliszki te występują na Cejlonie, Subkontynencie Indyjskim i w krajach Półwyspu Indochińskiego. Są dosyć duże, co w połączeniu z ich niezwykle ciekawa budową (bardzo długie wąskie pronotum, pokryte wyrostkami nogi) sprawia, że cieszą się olbrzymia popularnością wśród hodowców. Podobnie jak inni przedstawiciele rodziny Empusidaewymagają wysokich temperatur. Samica składa do 15 kokonów w 10-14 dniowych odstępach. Inkubacja trwa 4 tygodnie, kokony należy zraszać codziennie letnią wodą, niezbyt jednak obficie (woda powinna całkowicie odparowywać w ciągu kilku godzin). Młode po wykluciu są śnieżnobiałe - dorastają w ciągu 3-4 miesięcy.

Idolomorpha

Do rodzaju Idolomorpha należy 5 gatunków, zamieszkujących tereny na południe od Sahary. Modliszki te mają niezwykle smukłe ciało, z wydłużonym pronotum (u I. dentifrons z Kenii długość pronotum stanowi niemal połowę długości ciała). Odnóża kroczne pozbawione są wyrostków. Dymorfizm płciowy jest bardzo słabo zaznaczony, samce mają antenowate czułki i są nieco smuklejsze od samic. W hodowlach spotykana była tylko pochodząca z Madagaskaru I. madagascarensis (Westwood, 1889), mierząca około 8 -9 cm długości.

Larwa Idolomorpha madagascarensis Foto: Jakub Urbański

Modliszki te wymagają duzych zbiorników i bardzo wysokiej temperatury. Samce są stosunkowo krótkowieczne, żyją zaledwie kilka tygodni po ostatniej wylince, podczas gdy samice dożywają nawet 8-9 miesięcy. Kilka-kilkanaście dni po kopulacji samica pierwszy z 6-7 podłużnych kokonów, zawierajacych około 20-30 jaj. Kolejne kokony pojawiają się w 2-3 tygdniowych odstępach. Inkubacja w temperaturze 30°C trwa przeciętnie4-5 tygodni. Młode klują się w jednym rzucie.